W górnośląskiej miejscowości Pniów, w malowniczej otulinie starych drzew i wijącego się strumienia zachował się piękny kopiec ziemny, na którym niegdyś wzniesiona została wieża lokalnego rycerza. Miejsce to, ze względu na swoją urodę i tajemniczość sprawiło, iż w 2015 roku podjąłem się misji jego zbadania. W tym roku właśnie zakończyłem kolejny sezon badań tego obiektu. Postanowiłem więc podzielić się z Wami w kilku odcinkach informacjami o tym ciekawym miejscu.
Na początek postanowiłem przybliżyć Wam historię badań tego ‘kopca grodowego’, jak określano go niegdyś w prasie i literaturze.
Zainteresowania kopcem ziemnym w Pniowie sięgają lat 20-tych XX wieku. W dokumentach archiwum Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu zachowała się informacja, iż w dnu 24.05.1927 r. w trakcie rozkopywania kopca odkryto skorupy, które przekazano następnie do zbiorów tegoż Muzeum (Altschesische Blatter, nr 4, r.1927, s 62). Kopiec był wówczas niszczony wybieraniem piasku przez lokalną ludność.
W 1931 roku pagórek został zmierzony i opisany przez P. Scheitz’e. Podczas wycieczki terenowej wykonał on również fotografię kopca. Efektem tej wyprawy był artykuł pt. „Burghügel von Pniow”, który ukazał się w dniu 3.10.1931 r. na łamach górnośląskiego Oberschlesischer Wanderer (Oberschlesischer Wanderer, 3-4.X.1931 (nr 232). Autor w romantyczny sposób opisał tu otoczenie i domniemany wygląd grodziska – sami poczytajcie 😉
Kopiec grodowy z Pniowa
Zielonozłoty świt. Poprzez gałęzie błyszczy w świetle słońca zielona łąka. Za nią wznosi się, umieszczona między drzewami, starożytna budowla, drewniany kościół z Pniowa, szeroko znana ze swoich pięknych malowideł z roku 1506.
Przed nami leży stara wieś, gdzie zachowało się całkiem sporo z minionego czasu.
Także w gęstym zagajniku, w którym się znajdujemy, wychodzi nam napominająco na spotkanie przeszłość. Między pniami wynurzają się cieniste zarysy. Teraz jesteśmy całkiem blisko. Niezwykły widok ukazuje się naszym oczom. Pośrodku lasu wznosi się stromy kopiec o regularnej, okrągłej formie, gęsto porośnięty świerkami, brzozami i innymi drzewami liściastymi. Nie rośnie tu ani poszycie ani jedno źdźbło trawy, tak gęsto zamyka się dach liści nad nim i przylegającym doń terenie. Z tego powodu ukazuje kopiec całkowicie ciemny kolor ziemi i sprawia prawie widmowe wrażenie. Wznosi się on przed nami na 5 do 6 metrów, przy średnicy około 20 metrów. Naokoło kopca rozciąga się podkowiasto mocny, jeszcze dziś czytelny wał, który jest otwarty w stronę doliny strumienia. Rzadko zdarza się, że kopiec grodowy jest tak dobrze zachowany jak ten z Pniowa, jako że tu mamy do czynienia właśnie z kopcem grodowym.
Jak wszędzie w takich miejscach, gdzie stoją kopce grodowe, kopcem owładnęła legenda. Jako że pamięć o jego prawdziwym przeznaczeniu zatraciła się prawie całkowicie wśród ludności na przeciągu stuleci, pozostało jedynie wspomnienie o wojnie, śmierci i grobie. Wojna trzynastoletnia odcisnęła się ze swoimi strasznymi okropnościami i aktami przemocy tak mocno w pamięci ludności, że prawie w każdej wsi przypominają o niej legendy. Także i w Pniowie. Tu mieli obozować Szwedzi, którzy oblegali Gliwice. Podczas swoich bitew stracili pewną liczbę żołnierzy i także jednego ze swych generałów. Został on pochowany w Pniowie i nad jego grobem usypany został wielki kopiec, ten sam, o którym opowiadamy. Dlatego też wcześniej miał także stać na kopcu drewniany krzyż. I kiedy jesienią w dolinie łąk podnoszą się mgły i księżyc świeci bladym światłem wśród pni lasku, pojawia się na kopcu zjawa zmarłego generała szwedzkiego. Niespokojnie kroczy cień tu i tam, a kiedy wiatr zgina gałęzie, często słyszy się jęki i westchnienia. Zmarły nie może odnaleźć spokoju. Musi on jeszcze dziś pokutować za popełnione okrucieństwa.
Lasek, w którym leży kopiec, jest w języku ludowym zwany „Smug”. Kopiec pochodzi ze średniowiecza i to z XIII albo XIV wieku, co potwierdzają fragmenty naczyń, które się na nim znajduje. Był to czas, w którym pod wpływem niemieckich osadników na Śląski zaczęły się rozpowszechniać niemiecki zwyczaj i obyczaje. Na kopcu stała kiedyś mocna wieża, która zabezpieczona była płotem palisadowym. Jako dalsza osłona służyły wał i fosa. Od kopca prowadził lekki drewniany most na drugi brzeg strumienia. Strumień, który dziś jest prawie zupełnie wyschły, mógł zostać przegrodzony tamą, tak, że kopiec ze wszystkich strony był niedostępny. Przeciwko silniejszym bandom wojennym taki mały gródek nie mógł się długo opierać, ale przeciw napadom wrogo nastawionych sąsiadów albo przy wrogich wyprawach rabunkowych, podczas których nie można było się dłużej zatrzymywać na oblężenia, dostarczał wystarczającej obrony. W wieży na kopcu mieszkał szlachcic ze swoją rodziną. Budynki gospodarcze i domy mieszkalne czeladzi stały na przylegającym terenie. Także w Pniowie miało jeszcze w latach 80tych ubiegłego stulecia na polu, które leży na południe od lasków, stać kilka domów mieszkalnych. Przecież i dzisiejsze zabudowania majątku położone są całkiem blisko. Majątek i także kopiec należą do właściciela dobra rycerskiego Staroste.
Tam, gdzie dziś jest las, był kiedyś otwarty teren. Las czyniłby obronę gródka niemożliwą. Kto mieszkał na kopcu, kiedy i gdzie gródek został zniszczony albo czy został on porzucony z uwagi na popadnięcie w ruinę – kto to wie? Nie informuje o tym żaden dokument.
O historii Pniowa wiadomo niewiele. Ale już z głównej ulicy wsi widać pokryty słomą barak, który swoimi wymiarami odpowiada domom,[fotografia: Kopiec grodowy z Pniowa. Widok z zachodu], które w Opolu zostały odkopane pod zamkiem piastowskim, a więc zapewnie ma on naprawdę robiący wrażenie wiek. W dokumentach Pniów wymieniony jest po raz pierwszy w roku 1256 i to jako należący do okręgu parafialnego Pyskowice. Drugi raz pojawia się Pniów w Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis, czyli rejestrowi (księdze uposażenia – GŻ) biskupstwa wrocławskiego, który powstał około roku 1310. Pisze tam: „W Pniowie są 23 łany płacące wiardunki.” A zatem w Pniowie było 23 łanów płacących czynsz.
W raporcie z wizytacji biskupiej z roku 1679 według Dra Johannesa Chrzascza o Pniowie mówi się co następuje: „W Pniowie mieszka sześciu szlachciców. Kościół został zbudowany w roku 1506 z drewna, na ścianach nie ma ozdób, a podłoga jest częściowo wyłożona cegłami, a częściowo deskami. Zakrystia i dzwonnica są z drewna. Patronem jest Wacław von Larisch, katolik, ale gwałtownik. Proboszczem jest Krzysztof Mento z Dobrodzienia, lat 29; jest dość uczony, ale winien jeszcze więcej czytać książki. Nauczycielem jest Jan Burosz”.Ród szlachecki von Larisch pojawia się mniej więcej w tym samym czasie na Śląsku austriackim i to w księstwie cieszyńskim. Według herbarza Sibmachera nie jest wiadomy, skąd przybyła tu ta rodzina. Może ich siedzibą rodową był Pniów. Na herbie rodziny von Larisch widnieją dwa sierpy, a między nimi przełożone przez koronę berło. Obecność innych szlachciców można zapewne wytłumaczyć tym, że majątek z biegiem czasu poprzez małżeństwo i dziedziczenie ulegał podziałowi. Wieża na kopcu w tym czasie była na pewno już niezamieszkała. Pniów leży za nami w dolinie. Rzucamy jeszcze spojrzenie z góry. Ale wsi już nie widać. Tylko las z ukrytym w nim kopcem pozdrawia z oddali i szumi starą pieść z minionych lat.
P. Scheitza (tłumaczenie z oryginału Grzegorz Żabiński)
Na załączonym do artykułu zdjęciu widać, iż górna część plateau kopca była już wtedy w dużej mierze ‚ścięta’ i zniwelowana…
W 1968 r. Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków kopiec został wpisany do rejestru zabytków – nr rej. C/960/68. Pierwsze badania weryfikacyjne w obrębie kopca przeprowadzono dopiero w 1970 roku. Pracami tymi kierowali Z. Bagniewski i E. Tomczak (Z. Bagniewski, E. Tomczak, Z badań grodzisk średniowiecznych powiatu gliwickiego, Zeszyty Gliwickie, t. IX, 1972, s. 208-209). Dokonano wówczas pomiarów kopca, wykonano poglądowy plan oraz założono wykop sondażowy w celu potwierdzenia istnienia nawarstwień kulturowych na szczycie stożka. W opisie grodziska zaznaczono, iż położone ono jest tuż przy krawędzi doliny małego strumienia i powstało na skutek oddzielenia części terasy przez przekopanie pierścieniowatej fosy. Kopiec przy podstawie miał mieć wymiary 21 i 24 m, a na szczycie ok. 9 m, i wznosić się powyżej doliny strumienia na ok. 6,5 m. W trakcie eksploracjo wykopu sondażowego natrafiono na warstwę kulturową o miąższości od 40-60 cm, w której natrafiono na pojedyncze fragmenty ceramiki, grudki polepy i ułamek cegły gotyckiej. Na podstawie badań sondażowych i prospekcji terenowej określono, iż kopiec pierwotnie stanowił grodzisko stożkowate z okresu XIII/XIV w. Autorzy prac zaznaczyli jednak, iż od strony wschodniej i północnej grodzisko było w dalszym ciągu niszczone wybieraniem piasku, czego dowodem są znaczne ubytki widoczne na stokach kopca.
Stanowisko zostało ponownie zweryfikowane jako grodzisko stożkowate w trakcie prac związanych z Archeologicznym Zdjęciem Polski (AZP) w 1983 roku. W trakcie tych prac na powierzchni nie natrafiono jednak na żadne zabytki archeologiczne. W 2002 r. dokonano pomiarów geodezyjnych stanowiska, wykonano również plan warstwicowy oraz rzut aksonometryczny grodziska (J. Błaszczyk, J. Pierzak, Grodziska średniowieczne na ziemi gliwickiej. Najnowsze prace ewidencyjno-pomiarowe i weryfikacyjne, (w:) Rocznik Muzeum w Gliwicach, t. XVIII, 2002, s. 352).
Kontynuacja prac na grodzisku miała miejsce w latach 2015, 2016 i 2018 – ale o tym opowiem Wam w następnych odcinkach 🙂
RZ
Górnośląska Pracownia Archeologiczna 